Af en toe bezoek ik een jeugdvriend in Middelburg. Wanneer we dan de café’s op de markt bezoeken, trok de gevelbelettering ‘Electro’ telkens mijn aandacht. Electro stak ver boven de anderen uit. Zowel qua fysieke positionering als esthetisch. Omdat ik mij niet anders herinner dan dat de belettering buiten gebruik is, besloot ik eventueel andere geïnteresseerden voor te zijn en vroeg ik of ik het object mocht overnemen. Dat lukte. Obsessief nieuwsgierig naar de maker volgde een zoektocht. Online, door ansichtkaartenbakken op braderiemarkten en meerdere bezoeken aan het Zeeuws Archief.
Electro door de jaren heen
Het pand waar Electro zich vestigde was sinds 1875 eigendom van de naastgelegen sociëteit ‘De Vergenoeging’. De sociëteit plaatste er in 1881 een kegelbaan. Een vergunning voor ‘bioscope voorstellingen’ maakte van de kegelbaan in 1911 de eerste vaste bioscoop van Middelburg. Het wisselde in korte tijd meerdere keren van exploitant en naam. Van april 1911 tot juni 1912 heette het Parels Electro Bioscope Theater en verschenen er ook advertenties onder deze naam. Jan Frederik Strengholt nam de zaak over, noemde het Strengholt Bioscope, maar overleed al een jaar later. Zijn vrouw Hinderika C. Strengholt-Lackroij nam daarop de leiding over. De bioscoop kreeg toen de naam Electro-Bioscope. Het echtpaar was de ouders van Frits L.D. Strengholt die ook carrière maakte in dezelfde branche.
Een brand op 19 februari 1930 verwoestte het pand van Electro’s buren. Architect Wondergem zou de nieuwbouw van Sociëteit ‘De Vergenoeging’ tekenen maar overleed. Zijn overlijden betekende de doorbraak van architect Arend Rothuizen.
De Middelburgsche Courant meldde 8 oktober 1936 dat Heinrich Hermann Alwin Wöhler het beheer van de Electro bioscoop overneemt. Voor de uit Duitsland afkomstige Wöhler (in 1937 genaturaliseerd) is het niet zijn eerste bioscoop in Middelburg. In 1928 opende hij al Flora. Wöhler verbouwde later de zaak en hernoemde het tot City.
Op 15 april 1938 vraagt architect P. van Wuyckhuyse een bouwvergunning aan voor de Electro bioscoop. Op 20 juni volgt de bekendmaking van de verbouwing in de krant. Uit deze periode zijn ook tal van behandelde vergunningsaanvragen betreffende reclame-lichtbakken bewaard in het Zeeuws Archief, maar informatie over de reclameverlichting van de bioscoop ontbreekt. De vergunningsaanvragen bieden overigens weinig uitkomst, omdat deze documenten leveranciers en ontwerpers veelal onvermeld lieten. Vrijdagavond 29 juli 1938 vond de heropening plaats met het gebouw nog in de steigers. Na de verbouwing binnen en buiten verschijnt op de voorgevel de nieuwe, voor mij bekende belettering. Anders dan ik ken hing Electro in plaats van hoog bovenaan de gevel toen nog onderaan, net boven de ingang.
Een bombardement zorgt op vrijdag 17 mei 1940 voor veel puin maar de net herbouwde bioscoop en sociëteit blijven overeind. Wel sneuvelen de ruiten later in de Tweede Wereldoorlog (in 1947 weer vervangen).
In 1950 opende Wöhler onder zijn eigen achternaam nog een café-restaurant. Hiervan zijn suikerzakjes terug te vinden. De ontwerpen van deze verpakkingen zijn prachtig. Ik krijg zo, na het zien van eerst Electro en nu de suikerzakjes, het vermoeden dat Wöhler een goed gevoel voor design had, maar snel blijkt dat vrijwel alle suikerzakjes uit die tijd mooi waren vormgegeven. Sommige volgens zelfs precies dezelfde opmaak. Navraag bij de Club van Suikerzakjesverzamelaars in Nederland leert dat de ontwerpen gewoon uit een catalogus werden gekozen. Ook uit programmaboekjes en krantenadvertenties blijkt de ‘willekeur’ voor de typografie.
Dinsdag 30 juni 1953 overlijdt Wöhler op 61-jarige leeftijd. Hij wordt in Driehuis Westerveld gecremeerd en krijgt een grafsteen in Middelburg. Zijn vrouw Sophia Wilhelmina Karolina Wöhler-Bruns zet de zaak voort.
In de jaren voor en na zijn overlijden verandert ook het briefpapier voortdurend. Hierop wordt ook in geen enkel geval het beeldmerk van de gevelbelettering gebruikt. Uit briefpapier gebruikt op 25 september 1956 valt op te maken dat de nalaten van Wöhler op een gegeven moment drie bioscopen beheerden, naast twee in Middelburg ook één in Domburg. Deze laatste, Bioscoop Badpaviljoen, had een zaalcapaciteit van 200 zitplaatsen. Opvallend omdat Domburg in 1950 zelf maar 1.433 inwoners had (een toename van 131 personen ten opzichte van een decennium ervoor). Krantenadvertenties lijken erop te wijzen dat enkel in de zomer er wat voorstellingen waren. De bevolking in Middelburg nam in dezelfde periode met 830 toe tot 21.060 personen in 1950.
Bioscoop Badpaviljoen sloot in 1961, Electro in 1963. City bleef open.
Op zaterdag 25 november 1967 openen de gebroeders van Oorschot een antiekhal in het pand van de Electro bioscoop. Op de gevel is Electro vervangen door een wit bord met zwarte Fraktur letters.
In 1987 vestigt zich opnieuw een bioscoop in het pand. Bij schrijven van 30 juli 1987 laat de gemeente aan de toenmalige directeur van Stichting Filmtheaters Middelburg Leo Hannewijk weten de geplande luifel voorlopig te gedogen. Het doorlopen van de procedure van de vergunningsaanvraag vóór de opening op 4 september is voor de gemeente onhaalbaar. Op 8 september 1987 verleent de gemeente alsnog vergunning voor het plaatsen van diverse neon-verlichtingen. De gemeente geeft toestemming voor het plaatsen van neonreclame met tekst Electro bovenaan het gebouw, vijf ‘contouren’ en lichtreclame met de vaste tekst cinema en variabel de filmaankondiging op de nieuwe luifel. Het resultaat is typisch 80s, maar zou wat mij betreft ook vandaag nog gewoon de gevel kunnen sieren. De setting kan zo in de serie Stranger Things.
Na het faillissement van Stichting Filmtheaters Middelburg in oktober 1992 volgde een doorstart als nachtclub Electro (tot 2000). Na diverse andere clubs en horecagelegenheden zit er tegenwoordig een restaurant in het pand.
Het pand van De Vergenoeging onderging ook vele gedaantewisselingen. Na de nieuwbouw in de jaren ‘30 is de voorgevel meerdere malen ingrijpend veranderd. Toen de sociëteit plaatsmaakte voor de ABN Bank transformeerde het gebouw letterlijk tot een kantoor. Naderhand zijn de ramen nog weggewerkt en vandaag bestaat de voorgevel uit stucwerk en een aantal sierbogen. Van de karakteristieke uit bakstenen opgetrokken façade van Electro en De Vergenoeging uit de jaren ‘30 is weinig meer over.
Gevelreclame in Middelburg
De gevelbelettering van Electro op zichzelf is niet zo uniek, maar wel interessant. Het is een stijl die bijvoorbeeld ook in Budapest tot uiting kwam. Wel bijzonder is dat de stijl zo vroeg al Middelburg bereikte, zeker vergeleken met andere gevelreclame in de stad. Het centrum van Middelburg hing in de jaren ‘30 vol veelal schreefloze kapitalen, wat toen ook echt de tijd daarvoor was.
Neon, ontdekt in 1898, werd pas in 1923 voor het eerst voor reclame-uitingen toegepast. Het duurde echter nog tien jaar voordat het nieuwe medium echt doorbrak omdat er een kostbaar patent op de techniek zat.
Wat stijl en uitvoering betreft was de Electro-gevelbelettering in Middelburg dan ook echt onderscheidend.
Onderzoek naar lokale makelij brengt me naar Antoine van Miert, maar de neonletters kunnen ook net zo goed door een ander (elders) geproduceerd zijn. Atelier van Miert adverteerde regelmatig in de regio, andere partijen blijven mij onbekend.
Electro: origineel en kopie
De ‘Electro’ die 2014 van de muur werd gehaald blijkt niet de gevelbelettering die Wöhler in de jaren ‘30 voor het eerst beneden aan de gevel bevestigde. De hoofdletter ‘E’ was toen groter dan de ‘l’. Dat is in de laatste versie andersom, de lus van de ‘l’ steekt nu boven alle letters uit. Daarnaast is de constructie van de ‘E’ anders. Voorheen was de ‘E’ in één beweging geschreven, nu in twee waarbij het schrijfmateriaal een keer opgelicht is. Beperkt beeldmateriaal maakt verdere gedetailleerde inspectie moeilijk, maar dat we met een replica — of revival — te maken hebben is duidelijk. Vermoedelijk is bij de heringebruikname van het pand als bioscoop, nadat de ruimte jaren als antiekwinkel fungeerde, nieuwe belettering geplaatst. Hoewel de vergunningsaanvraag in de zomer van 1987 lijkt nog uit te gaan van herplaatsing van de oude belettering, gezien het ontwerp bij de vergunningsaanvraag.
De makers van de Electro signage blijven na intensief research helaas nog altijd onbekend. Wel blijkt dat ik niet het oorspronkelijke origineel bezit, maar dat er mogelijk nóg een Electro in omloop is. Het is niet onwaarschijnlijk dat iemand het voorwerp in de antiekhal kocht.
Gerben Dollen schrijft vaker over typografie in de publieke ruimte. Eerdere artikelen verschenen in tijdschrift Noorderbreedte.
